9 januari 2023

prof. dr. ir. Ionica Smeets

Getalsmatige informatie kun je op allerlei manieren presenteren. Tal van personen en organisaties doen dat dan ook, en wel op een manier die het eigenbelang dient. Je moet je dus altijd afvragen waar je nu precies naar zit te kijken. Dat was de boodschap van prof.dr.ir. Ionica Smeets, die een bomvolle zaal trof. Veel mensen bleken gekomen te zijn omdat ze haar kennen als columniste van de Volkskrant. Smeets is van huis uit wiskundige, maar sinds jaren hoogleraar wetenschapscommunicatie en samenleving aan de Universiteit Leiden. Ze opende haar verhaal met een hele reeks grafieken waaraan allerlei dingen niet klopten. Van het selectief kiezen van informatie die de zender het beste uitkwam tot het volkomen onzinnig gebruiken van assen in grafieken. Vaak opzettelijk gedaan, soms ook pure onkunde van degenen die de grafieken maakten. Helemaal bont maken sommigen het volgens Smeets met het presenteren van informatie in driedimensionale taartdiagrammen. Daarmee kun je informatie visueel enorm vertekenen ten gunste van de boodschap die je wil brengen. Wantrouw iedereen die dit soort taartdiagrammen presenteert, zo stelde Smeets.
 
Hoe laat je je niet in de luren leggen? Smeets gaf vijf tips.

Als eerste: train jezelf in het snel even inschatten of een getal redelijkerwijs kan kloppen. De Duitse minister van economische zaken zei onlangs tijdens een lezing in Oslo dat het steenrijke Noorwegen wel 1,2 miljard euro in de staatskas heeft. Dat is acht keer zoveel als de begroting van Ajax. Er klopte dus iets niet. De minister was drie nullen vergeten.

Een volgende tip: denk bij gemiddelden aan de buitenbeentjes. Het vermogen van Elon Musk bedraagt momenteel zo’n 140 miljard dollar. Als hij en u samen in één kamer zitten, bezit u elk gemiddeld 70 miljard dollar. Zelf weet u wel beter. Voor grote groepen mensen is het interessanter te weten hoe hoog het bedrag of getal is waar de helft van de mensen onder zit.

Een derde tip die ze gaf: kijk altijd goed wat de cijfers niet zeggen. Veronderstellingen, meetmomenten, definities, grootte van de steekproef en zo meer zijn van groot belang. Voor liefhebbers is CBS-statline een prima bron om cijfers te checken.

De vierde tip: relatief is zilver, absoluut is goud. Als media ergens een stijging of daling van zoveel procent van melden, probeer dan uit te vinden wat dit in absolute aantallen betekent. Vaak blijkt het dan om minieme veranderingen te gaan. 

En tenslotte: probeer van je eigen fouten te leren. Een gedachtefout is snel gemaakt. Smeets gaf als voorbeeld een berekening van het CBS waaruit bleek dat Nederlanders relatief groot wonen in vergelijking met ons omringende landen. Dat leek vreemd, totdat men bij het CBS zelf ontdekte dat men geen rekening had gehouden met het aantal personen per woonoppervlak van de gehanteerde woonadressen. Toen men daarvoor corrigeerde kwam er een begrijpelijker lager getal uit.

In de discussie na de pauze onder leiding van Christa Hooijer ging de eerste vraag erover hoe je gepresenteerde cijfers kunt checken. Smeets gaf aan dat ze zelf veel via Google natrekt. Ook de genoemde site van het CBS is een betrouwbare bron. In het algemeen geldt dat je probeert te achterhalen of minstens twee betrouwbare bronnen dezelfde informatie geven. 

In de lezing was het boek “How to lie with statistics” van Darrell Huff (uit 1954) genoemd. Is er sinds die tijd wat veranderd en zijn er trucjes bij gekomen, wilde een bezoeker weten. Smeets gaf aan dat de voorbeelden van het boek nog steeds veel voorkomen, maar dat de huidige manieren van visualiseren [denk aan 3D-taartdiagrammen] het veel gemakkelijker maken om zaken verkeerd voor te stellen. 

Een volgende vraag ging over de bron van het liegen met cijfers. Is het een probleem van de zender of van de ontvanger, waar moeten we meer aandacht aan geven? Smeets vindt dat het vooral de zender is die het beter moet doen, en dan vooral de persoon die de cijfers en de relaties in de cijfers onderzoekt, niet zozeer de journalisten.

Tenslotte vroeg iemand naar het favoriete getal van Smeets Dat was makkelijk: 1729, het Hardy Ramanujan-getal. Het is het kleinste getal dat geschreven kan worden als de som van twee derde machten: 103 + 93 (en ook nog als 123 + 13 ). Het is ook het nummer van de taxi in de Simpsons; gewoon een getal met een verhaal.

Vera Bon verzorgde een mooi muzikaal optreden.

Tekst Ynte Schukken en Huub Eggen, fotografie Huub Eggen

« terug naar overzicht terugblikken

« terug naar overzicht terugblikken 2023