14 juni 2023: Anthony Brown
Onze Melkweg in 3D: Supernauwkeurige dynamische kaart van twee miljard sterren via Gaia-missie

Ons huis in het immense heelal is planeet Aarde, een van de acht planeten die rond onze Zon draaien. De Zon is een ster zoals er miljarden zijn in een gigantische verzameling sterren en gas- en stofwolken die we de Melkweg noemen. In het heelal zijn er miljarden van dat soort stelsels. Vanaf de Aarde gezien en naar onze menselijke maatstaven gemeten ziet het heelal er, op enkele uitzonderingen na, onveranderlijk uit. Niets is echter minder waar. Planeten zoals de Aarde draaien om hun moederster, sterren worden geboren en sterven weer, planeten in hun ondergang met zich meenemend. De sterren lopen in banen om het centrum van het sterrenstelsel waarin ze zitten. Sterrenstelsels kunnen met andere stelsels grote clusters vormen en door het heelal bewegend zelfs met elkaar botsen. Met uiterst precieze instrumenten op telescopen en in satellieten kan dit allemaal in kaart worden gebracht. Die kennis leidt tot een beter begrip over de structuur en de ontstaansgeschiedenis van onze Melkweg.

In 2013 lanceerde de Europese ruimtevaartorganisatie ESA de satelliet Gaia met een speciale opdracht: bepaal van enkele miljarden sterren in onze Melkweg heel precies hun afstand tot ons en hun beweging door de ruimte. Dat heeft Gaia inmiddels voor bijna twee miljard sterren gedaan. Zo wordt een driedimensionale kaart van onze Melkweg opgebouwd. Omdat Gaia ook allerlei andere eigenschappen van al die sterren meet, zoals hun massa, leeftijd en samenstelling, leren al die metingen enorm veel over de ontwikkeling van onze Melkweg door de tijd heen.

De Nederlandse astronoom dr. Anthony Brown van het Sterrenkundig Instituut van de Universiteit Leiden komt vertellen over wat Gaia allemaal meet en hoe de satelliet dat doet. De resultaten van al die metingen worden gepubliceerd in de vorm van stercatalogi. De derde en meest recente is van juni 2022. Sterrenkundigen van over de hele wereld analyseren al die gegevens en dat leidt voortdurend tot spectaculaire resultaten. Brown, die leider van het Data Processing and Analysis Consortium van het Gaia-project is, zal een paar opvallende recente resultaten bespreken, waaronder de ontdekking van twee bijzondere zwarte gaten dicht bij huis.

De muziek wordt verzorgd door jazzduo Dubio. Ilse Roelofsen zal de discussie met de zaal leiden.

Tekst Huub Eggen, illustratieontwerp Martijn Harleman