8 juni 2022

Katrien Keune

Het beroemdste schilderij van Rembrandt van Rhijn, De Nachtwacht, ondergaat momenteel een grote restauratie. Als voorbereiding daarop en ter ondersteuning van het werk doet het Rijksmuseum een groot onderzoek naar het schilderij. Katrien Keune, hoofd wetenschappelijk onderzoek van het Rijksmuseum, kwam over dat project vertellen. Ze begon met te zeggen dat ze zelf haar lezing de titel “Meer kleur in Rembrandt” had meegegeven. Gaandeweg de avond werd duidelijk waarom. Keune is gepromoveerd chemicus en naast haar baan bij het Rijksmuseum bijzonder hoogleraar moleculaire spectroscopie aan het Van ’t Hoff Instituut voor moleculaire wetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Haar enthousiasme voor het project kent haast geen grenzen en dat bracht ze mooi over op het publiek. Het werd daardoor een bruisende avond.

Door de eeuwen is De Nachtwacht al een aantal keren gerestaureerd. De huidige restauratie is begonnen op 8 juli 2019. Eerst werd tijdens een onderzoeksfase van 126 weken uitgebreid onderzoek gedaan naar belangrijke vragen als hoe De Nachtwacht gemaakt is, in welke staat het schilderij precies verkeert en hoe we het schilderij het beste kunnen bewaren. De kennis en inzichten uit dat onderzoek worden nu gebruikt in de eigenlijke restauratie. Keune geeft daarbij leiding aan een onderzoeksteam van ruim honderd mensen, onder wie restauratoren, conservatoren, materiaal- en scheikundigen, kunsthistorici, fotografen, communicatiespecialisten en zo meer. Het team werkt op zaal terwijl de bezoekers aan het museum meekijken. Op zich al een heel speciaal proces.
 
Tijdens het onderzoek is vooral non-invasief gewerkt. Dat betekent dat men het schilderij niet binnendringt. Om te beginnen werd met een resolutie van 5 tot 20 micrometer en in totaal 8439 foto’s een gigantische digitale afbeelding van het schilderij gemaakt (omvang 717 gigapixels), resulterend in een foto van 5,6 terabyte (TB). Die is te zien is op de website van het Rijksmuseum en biedt bij inzoomen een ongekend gedetailleerd beeld van het schilderij. Mooi voor het publiek, onmisbaar voor het projectteam. Daarna liet het team een scala aan moderne onderzoekstechnieken op het schilderij los, van macro X-ray fluorescence en reflectance imaging spectroscopy tot macro X-ray powder diffraction. Deze technieken geven gedetailleerde kennis over zulke zaken als de schetslaag op de ondergrond van het schilderij, de samenstelling van lakken en pigmenten en daarmee welke grondstoffen Rembrandt precies voor al zijn kleuren gebruikte, en het effect van eerdere restauraties. Aan de hand van prachtige beelden leidde Keune het publiek door de ontdekkingen die met deze technieken gedaan zijn. Ze hebben bijvoorbeeld veel inzicht gegeven in hoe Rembrandt schilderde en waar zijn kleuren uit bestonden. We weten nu veel meer over de kleuren van het origineel. Daarom had Keune het ook liever over meer kleur in De Nachtwacht.

Na de pauze was er ruimte voor een levendige discussie onder leiding van James Lidth de Jeude die voor het eerste sinds enige tijd weer aanwezig kon zijn. Hij trad voor het laatst als moderator op en nam aan het eind afscheid van het Science Café.

Een vraag die leefde bij veel mensen in het publiek was of op een digitale manier nu de originele kleuren van De Nachtwacht in beeld gebracht kunnen worden, of misschien zelfs in het schilderij zelf hersteld kunnen worden. Omdat nog heel veel subtiliteiten in de oude kleuren niet goed bekend zijn, evenals over de verkleuring door de eeuwen heen, achtte Keune volledig herstel van kleuren op dit moment nog niet echt mogelijk.

Een andere vraag ging over schilderijen van Rembrandt in het algemeen. Is het mogelijk om aan de hand van chemie te onderscheiden of het een Rembrandt is of een schilderij van een andere schilder? Keune gaf aan dat deze specifieke moleculaire ‘ vingerafdruk’ waarschijnlijk wel mogelijk is; er zijn karakteristieken die typisch Rembrandt zijn. Het ‘DNA’ van Rembrandt wordt door dit onderzoek langzaam duidelijk.

Een belangrijke vraag was ook hoe lang schilderijen kunnen worden schoongemaakt en gerestaureerd: is dat eindig of oneindig? Keune denkt dat het met de moderne methoden toch wel heel goed en heel lang gedaan kan worden.

De live muziek werd verzorgd door Cleo.

Tekst Ynte Schukken, fotografie Huub Eggen.
Foto Katrien Keune: Jordi Huisman/Rijksmuseum

« terug naar overzicht terugblikken