8 juni 2022: Katrien Keune
Operatie Nachtwacht: Onderzoek en behandeling van Rembrandt’s meesterwerk

Alles op onze wereld slijt. Als we dingen willen behouden gaan we repareren, renoveren of restaureren. Bij restauratie komt een belangrijke vraag op: naar welke toestand brengen we het voorwerp terug? Vooral in de kunst is dit een wezenlijke vraag. Neem de Nachtwacht van Rembrandt. Van dat schilderij zijn ooit stukken afgezaagd. Het is door de eeuwen heen diverse malen eerder gerestaureerd. Hoe oorspronkelijk is het schilderij nog? Wat is er inmiddels allemaal aan veranderd? Welke veranderingen willen we terugdraaien? Kan dat ook? Vroegere restauratoren handelden allemaal naar de inzichten en de mode van hun tijd, en vaak hoofdzakelijk op basis van ervaring.

In 1995 kreeg de toenmalige scheikundehoogleraar Jaap Boon een onderzoeksprogramma van de grond om met technieken als massaspectrometrie en moleculaire spectrometrie kunstwerken te onderzoeken. Zo bestudeerde hij minieme schilfers van schilderijen en andere kunstvoorwerpen. Daarmee kun je de precieze samenstelling van bijvoorbeeld verf en vernis bepalen en daaruit de geschiedenis van die objecten op een nieuwe manier reconstrueren. Een van de conclusies uit dit programma (MOLART – en als vervolg het De Mayerne Programma) was al snel dat in de olieverf van schilderijen sommige scheikundige reacties eeuwenlang op een laag pitje doorgaan. “Een olieverfschilderij is nooit af” kopte een persbericht over een van die studies. Schilderijen veranderen dus niet alleen doordat ze vuil worden of anders gerestaureerd dan wij nu zouden doen, de materialen (ondergrond, verflagen zelf, het vernis erop – een complex mengsel van allerlei stoffen) veranderen ook uit zichzelf. Voor een restaurator onontbeerlijke kennis, bijvoorbeeld om te voorkomen dat restauratie onbedoeld ongewenste chemische reacties op gang brengt.

Prof.dr. Katrien Keune deed haar promotieonderzoek in het De Mayerne Programma. Ze keek naar de wisselwerking tussen bindmiddelen en pigmenten in de verf van een aantal schilderijen uit de 15e tot de 20e eeuw, en naar metaalzepen in de verf. Haar onderzoek en dat van tal van collega’s sinds 1995 hebben onze kennis over schilderijen en het restaureren ervan grondig veranderd. Als hoofd van het natuurwetenschappelijk onderzoek van het Rijksmuseum helpt ze deze kennis verder ontwikkelen en toepassen in het eigen onderzoek van het museum en in het restaureren van de kunstwerken daar en elders. Het grote project “Operatie Nachtwacht” zal daarbij als voorbeeld dienen.

De live muziek wordt verzorgd door Cleo van de Balkon Beweging. De discussie met de zaal zal worden geleid door James van Lidth de Jeude. Om gezondheidsredenen heeft hij besloten dat het zijn laatste keer is. Het wordt dus zijn afscheid van Science Café Deventer.

Tekst Huub Eggen, illustratieontwerp Martijn Harleman, foto Jordi Huisman/Rijksmuseum