14 december 2016: Arjen Dijkstra
Romantische wetenschap: Een nieuwe context voor Eise Eisinga’s planetarium

In 1780 ‘ontdekte’ de Franeker hoogleraar Jean Henri van Swinden dat het grootste planetarium ter wereld zich slechts een paar straten van zijn huis bevond. Eise Eisinga (1744-1828) had in de jaren ervoor in het plafond van zijn woonkamer een werkend model van ons zonnestelsel gebouwd. De academicus Van Swinden publiceerde binnen enkele maanden een veel gelezen beschrijving van de maker en zijn kunststuk. Deze beschrijving groeide uit tot de belangrijkste bron voor verhalen over het planetarium. De kern van die verhalen is bewonderend: een eenvoudige handwerksman had een huzarenstukje volbracht.

De huidige beheerders proberen het planetarium op de werelderfgoedlijst van Unesco te krijgen. In het kader hiervan is een historisch onderzoek naar Eisinga en zijn werkstuk begonnen. Wat weten we eigenlijk van hem? Wat weten we nog niet? En hoe heeft de geschiedenis onze blik op Eisinga en zijn context gevormd? Het onderzoek is nog niet afgerond, maar nu al blijkt dat er veel meer te vertellen is over Eisinga, het planetarium en Van Swinden dan tot nu toe is gedacht. Nieuwe bronnen en vergeten verhalen werpen een heel ander licht op deze zaak. De eenvoudige man blijkt een stuk ingewikkelder en imposanter te zijn geweest dan altijd is aangenomen. Inmiddels is duidelijk wat het planetarium kostte, wie er op bezoek kwamen en wat Van Swinden er in privékring over zei. Van Eisinga is nu duidelijk dat hij niet alleen een visie had op het heelal, maar ook nadacht over onderwijs en staatsvorming. De lezing zal het beeld van het eenzame genie nadrukkelijk ter discussie stellen.

Tekst Arjen Dijkstra, illustratieontwerp Martijn Harleman

Vooraf en in de pauze zorgt Carmijn Bakker voor de muziek en na de pauze leidt James van Lidth de Jeude de discussie.