De kunst van het kijken
14 december 2011: Bert Otten

Voorzitter Lineke Tak kondigde Bert Otten aan als homo universalis; iemand die van alle markten thuis is. Hij is onderzoeker van menselijke bewegingen, technisch begaafd fotograaf én trompettist. Zijn verhaal over de kunst van het kijken was al even caleidoscopisch. Het ging over creativiteit, over de relatie tussen wetenschap en kunst (“moeilijk om beide echt iets voor elkaar te laten betekenen”), en hoe onze hersenen beelden produceren en interpreteren. Hij illustreerde zijn verhaal met fraai fotowerk, vaak zelf geschoten, en liet zo onderwerpen langs komen van optische illusies tot dynamische systemen en van beweging tot wiskunde. Daarbij liet hij het niet alleen bij mooie plaatjes. Bijna even vaak kwam hij vervolgens met de natuurkundige verklaring, Als Bert Otten een boek zou schrijven over bovenstaande, zou – met een knipoog naar de beroemde boekenserie “De natuurkunde van het vrije veld” van sterrenkundige Marcel Minnaert – “De optica van de vrije geest” een geschikte titel zijn.

Het was dan ook treffend dat wat Otten met zijn verhaal illustreerde zo overeenkomt met Minnaert: kijk scherp en onbevangen om je heen en je ziet voortdurend interessante verschijnselen en patronen. Of dat nu wolken zijn, spiegelingen, de blikrichting van mensen in een drukke omgeving, de regenboog, cirkels door camerabeweging in een grasveld, een jagende vleermuis of het kijken van mannen naar vrouwen en omgekeerd (heel verschillend!).

Bijzonder aan Otten is dat hij al die verschijnselen weet te fotograferen, waardoor zijn verhaal extra overtuigend wordt. En als je eenmaal weet wat hij gezien en gefotografeerd heeft, zie je zelf ook meer. Kijk eens naar foto op de poster. Hij ziet eruit als een smiley. Het is een kom die van beneden onder een lage hoek beschenen wordt. Wat Otten eigenlijk wilde fotograferen was de weerkaatsing van het licht op de binnenkant van de kom. De optica vertelt dat de lichtstralen door weerkaatsing (hoek van inval = hoek van uitval) door de gekromde binnenwand van de kom een symmetrisch patroon zullen vormen waarin je de rechte lijnen van het weerkaatste licht werkelijk ziet. Door de schaduw aan de ‘onderkant’ in de kom is het daar donker. Zo ontstaat een figuur die wij als het emoticon smiley kennen.

Wat Otten werkelijk wilde zeggen was: als je goed kijkt, als je voortdurend nieuwsgierig bent naar je omgeving, met een onbevangen blik, zie je veel meer dan wanneer je je geest niet de vrije ruimte geeft. Daar schuilt ook creativiteit in. Uit hersenonderzoek in MRI-scanners blijkt dat op momenten van creativiteit overal in de hersenen activiteit is (net als bij seks trouwens, zo is zeer recent ook uit dergelijk onderzoek gebleken). Creativiteit zit dus niet op één plek in de hersenen, maar is een activiteit van beide hersenhelften tegelijk. Dat maakt biologisch onderzoek naar creativiteit tegelijk ingewikkeld. Bovendien is creativiteit is ook het resultaat van hard werken, zoals een van de bezoekers aan het eind van de avond volgens Otten zeer terecht opmerkte.

Creativiteit is in wetenschap en kunst heel belangrijk. In de kunst is creativiteit het gangbare begrip, in de wetenschap spreekt men graag van intuïtie. De echt nieuwe ideeën worden het vaakst in onbevangen momenten geboren, als je even helemaal los bent van wat je allemaal weet. Als je de gebaande paden durft te verlaten en ‘out-of-the-box’ durft te denken. Tegelijk kunnen je aan vertrouwde dingen soms meer zien, net omdat je wél een hoop over het onderwerp weet. Een mooie tegenstelling.

DJ Thomas verzorgde de avond muzikaal, met al even toepasselijk een waaier aan muziekstijlen.
James van Lidth de Jeude leidde de avond in goede banen. De foto’s zijn van Huub Eggen.