14 december 2016: Arjen Dijkstra
Romantische wetenschap: Een nieuwe context voor Eise Eisinga’s planetarium


Romantische wetenschap: Een nieuwe context voor Eise Eisinga’s planetarium

Er waren meer dan vijf mensen afgekomen op de lezing in het Science Café van december, over Eise Eisinga en zijn planetarium in Franeker. Dit zeer tot genoegen van de spreker, dr. Arjen Dijkstra, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, die op zijn werk over zijn aanstaande optreden had verteld en smalende opmerkingen terugkreeg over zaaltjes met een handvol mensen. Die opmerkingen werden gelogenstraft, want de zaal zat, zoals te doen gebruikelijk, ongeveer vol. (Onze vaste gespreksleider James van Lidth de Jeude is iets te optimistisch in een interview met Deventerextra, maar met gemiddeld rond de 150 bezoekers per keer is het Science Café Deventer toch het best bezochte Science Café van Nederland.)

Dat veel mensen het planetarium kennen bleek uit de vele opgestoken handen op de vraag wie er wel eens was geweest. Velen waren dan ook bekend met de mythe rond Eise Eisinga (1744-1828), waarin hij wordt neergezet als een eenvoudige wolkammer die eigenhandig een wonder van technisch vernuft in zijn plafond had gebouwd. Het was deze mythe die Arjen, Science Cafe-teamlid Anne Dijkstra’s ‘kleine broertje’, wilde ontkrachten. Zijn onderzoek naar de bekende Fries, door de Friezen op handen gedragen en uitgegroeid tot hun nationale symbool, geeft een wat genuanceerder beeld waaruit blijkt dat hij meer was dan een simpele handwerksman.

Zo was Eisinga bijvoorbeeld geen echte autodidact. Zijn “wiskundeboek”, dat hij op zijn zestiende zou hebben geschreven, is eigenlijk zijn schrift met aantekeningen die hij maakte tijdens zijn wiskundelessen. Een ander voorbeeld dat het mythische beeld tegenspreekt is dat hij politiek actief werd en om die reden zelfs naar Duitsland moest vluchten vanwege zijn patriottisme. Nadat hij dacht veilig te kunnen terugkeren werd hij in Groningen opgepakt en vreesde hij voor zijn leven. Door de bekendheid die hij verworven had met zijn planetarium was hij bang dat men hem tot voorbeeld zou stellen. Dijkstra noemde hem schertsend ‘de Geert Wilders van de 18e eeuw’.

De soep werd gelukkig niet zo heet gegeten en uiteindelijk werd Eisinga veroordeeld tot vijf jaar verbanning uit Friesland. Dat betekende wel dat hij voor die periode uit zijn sociale netwerk verdween. Drie jaar later brak de Bataafse Revolutie uit en kon hij al terugkeren. Vanaf toen was hij niet langer de wolkammer maar de bekende planetariumbouwer en bovenal politicus. Door zijn link met Jean Henri van Swinden, een bekend wetenschapper van de Verlichting, werd Eisinga zelf een vooraanstaand figuur in de wetenschap van de laat-18e eeuw.

Na de Verlichting kwam de Romantiek, en daarin zag Dijkstra de oorsprong van het mythische verhaal rond Eisinga en zijn planetarium. Als historicus heeft Dijkstra, naar eigen zeggen, de taak om de romantische laag af te schrapen van de feitelijke geschiedenis en in het Science Café is hij daarin wonderwel geslaagd. Met veel enthousiasme gaf hij ons een completer beeld van Eisinga dan je krijgt met een bezoek aan het planetarium in Franeker. Het plezier dat Dijkstra had in zijn onderzoek bleek ook uit zijn anekdote over de oudste foto van dat planetarium die hij voor veel geld heeft kunnen kopen op eBay. Om hem te kunnen dateren maakte hij gebruik van het feit dat het een foto was van … een planetarium!

Na de muziek van Carmijn Bakker in de pauze bleken opvallend veel mensen te zijn gebleven voor de discussie onder leiding van James van Lidth de Jeude. En zo divers als het publiek, zo verschillend waren ook de vragen, maar er was in ieder geval een grote tweedeling te bespeuren. Sommigen waren vooral geïnteresseerd in de ins en outs van het planetarium. (Er was zelfs iemand in de zaal die betrokken is geweest bij de bouw van het tweede plafondplanetarium in Nederland, geïnspireerd op het voorbeeld in Franeker.) Anderen ging het toch vooral om de persoon van Eise Eisinga en zijn geschiedenis. Beide groepen werden door Dijkstra’s onderhoudende verhaal op hun wenken bediend in dit laatste Science Café van 2016.

Tekst Peter van Diest, fotografie Huub Eggen.
(Zie ook de aankondiging van deze lezing.)